Ιστορική διαδρομή του νεοελληνικού κοσμήματος από το 15ο ως τον 19ο αιώνα

Μεγαλόπρεπα και βαρύτιμα, τα κοσμήματα μαγεύουν με τη θεαματική σύνθεσή τους, παράλληλα όμως χαρτογραφούν τη διαδρομή του ελληνισμού την κρίσιμη μεταβυζαντινή (μέσα 15ου αι. – 17ο αι.) και νεοελληνική περίοδο (17ο – τέλος 19ου αι.) σε σχέση με τη δράση διαφόρων παραγόντων: ιστορικών συγκυριών, ιδεολογικών προσδιορισμών και κοινωνικών δομών.

 

Σκουλαρίκια αλυσιδωτό κόσμημα κεφαλόδεσμού, Ήπειρος 18ος-19ος αι.

Προσεγγίζοντας το νεότερο ελληνικό πολιτισμό διαπιστώνουμε τη βαθιά χαραγμένη βυζαντινή παράδοση, κληρονόμο του αρχαίου ελληνικού παρελθόντος, η οποία με τη σειρά της έδωσε μορφές και σχήματα, χρώματα και υλικά που αποτυπώνονται στις νέες δημιουργίες. Ακόμη τα ποικίλα ερεθίσματα των δυτικών εμπνεύσεων, που περνούν μέσα από τις ενετοκρατούμενες περιοχές, η μετέπειτα εισβολή του μπαρόκ και του ροκοκό από την Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη και τέλος η επίδραση της ισλαμικής αισθητικής με τον έντονο διακοσμητικό χαρακτήρα, αφομοιωμένα από τους Έλληνες δημιουργούς απαντούν στον παραδοσιακό μεταβυζαντινό κορμό.

Χάρη στην οικονομική ακμή που παρατηρήθηκε με την αγροτική οικονομία, τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη ναυτιλία –αποτέλεσμα των Συνθηκών του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και του Ιασίου (1792)- τις ανθούσες κοινότητες του εσωτερικού και τις παροικίες του εξωτερικού –στα Βαλκάνια και τη Δυτική Ευρώπη- και με συνεκτικό κρίκο τη θρησκεία και τη γλώσσα δημιουργήθηκαν εκείνοι οι ευνοϊκοί όροι που συνέβαλαν στην αναγέννηση και τη συνεχή παρουσία της κοσμικής τέχνης με έκδηλη την ελληνική σφραγίδα.

Παράλληλα με όλα αυτά, καθοριστικοί στάθηκαν και οι νέοι ιδεολογικοί προσανατολισμοί που τροφοδότησαν και ενδυνάμωσαν τον υπόδουλο ελληνισμό, δραστηριοποιώντας τις διεργασίες της πνευματικής άνθησης που είναι γνωστή ως Νεοελληνικός Διαφωτισμός και τελικά οδήγησαν στην Ελληνικό Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-1829).

Στη νεότερη φάση της ελληνικής ιστορίας, μέσα το πλαίσιο της γενικότερης πνευματικής και καλλιτεχνικής άνθησης που διαπνέει τον ελληνικό χώρο του 17ου -18ου αι. καταγράφεται η εποπτεία των Ελλήνων χρυσικών: Γύρω από τα πολύτιμα μέταλλα αναπτύσσεται μια μεγάλη δραστηριότητα με αποτέλεσμα τη δημιουργία σημαντικών, επώνυμων και ανώνυμων έργω ν, που προσέδωσαν αίγλη στην εκκλησιαστική αλλά και την κοσμική αργυροχοΐα.

Στέμμα, νυφικό κόσμημα, Μικρά Ασία, 18ος-19ος αι.

Θήκη «τετραβάγγελου», έργο Κύπριου χρυσοχόου, μαθητή του Ιωάννη Κορνάρου, Κύπρος 1808.

Στις αστικές και μη αστικές περιοχές οι χρυσικοί ή ασημουργοί δημιούργησαν σπουδαία κέντρα επεξεργασίας του ασημιού κατασκευάζοντας με τις παραδοσιακές τεχνικές, κοσμήματα που δεν υστερούσαν σε τέχνη και μεγαλοπρέπεια από εκείνα των βυζαντινών χρόνων.

Κέντρα αργυροχρυσοχοΐας

Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, κέντρα αργυροχρυσοχοΐας φαίνεται ότι αναπτύχτηκαν στην Κρήτη, στην Κύπρο και σε νησιά του Αιγαίου. Φημισμένα κέντρα ήταν η Κωνσταντινούπολη και η Σαφράμπολη στον Πόντο που προμήθευαν όχι μόνο την εγχώρια αγορά, αλλά και εκείνη της Ευρώπης και της Ανατολής.

Διάσπαρτα εργαστήρια απαντούν στον ελλαδικό χώρο (Θράκη, Μακεδονία, Θεσσαλία, Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα) ιδιαίτερη όμως ακτινοβολία είχαν εκείνα της Ηπείρου και σε περιοχές όπως οι Καλαρρύτες, το Συρράκο, τα Ιωάννινα, το Μέτσοβο και άλλες περιοχές της Πίνδου. Η γνωστή οικογένεια των κοσμηματοπωλών Βούλγαρη (Bulgari) με τη διεθνή πελατεία, κατάγεται από τους Καλαρρύτες, ενώ στο Ελβασάν της Βορείου Ηπείρου ένας από τους μεγαλύτερους δρόμους ονομαζόταν «Λεωφόρος των Ελλήνων χρυσοχόων»!

Από τα Επτάνησα ξεχωρίζουν η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος, όπου κατέφυγαν πολλοί Καλαρρυτινοί χρυσικοί κατά της διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Για τον καθορισμό της προέλευσης των κοσμημάτων, των οποίων η ποικιλία είναι αντίστοιχη με εκείνη των νεοελληνικών παραδοσιακών ενδυμασιών, μόνο ένας τοπικός διαχωρισμός μπορεί να γίνει με ασφάλεια: σε κοσμήματα της ηπεριρωτικής και σε κοσμήματα της νησιωτικής Ελλάδας.

Στην πρώτη ομάδα εντάσσονται τα πιο γνήσια και θεαματικά δείγματα της ελληνικής κοσμηματοποιίας, με τις ένθετες σε κυψέλες σκληρές πέτρες –αχάτες και κοράλλια- κυρίως στην Ήπειρο, στη Βόρεια Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Θράκη. Η έξοχη τεχνική και η εντυπωσιακή μορφή των κοσμημάτων του ορθόδοξου πληθυσμού των τουρκοκρατούμενων περιοχών παρουσιάζει μια εμμονή στις αισθητικές αντιλήψεις της βυζαντινής παράδοσης.

Στη δεύτερη ομάδα ανήκουν τα κοσμήματα των ελληνικών νησιών, τόσο του Ιονίου όσο και του Αιγαίου Πελάγους –τα Επτάνησα, τα Δωδεκάνησα, οι Κυκλάδες, η Κρήτη, η Κύπρος- που είτε επαναλαμβάνουν δυτικά πρότυπα είτε μεταφέρθηκαν από το εξωτερικό και ενσωματώθηκαν στα ελληνικά στολίδια. Χαρακτηρίζονται από τη χρήση του ανάλαφρου λεπτοδουλεμένου συρματερού χρυσού σε συνδυασμό με πολύτιμες πέτρες, μαργαριτάρια, και σμαλτωμένα διακοσμητικά στοιχεία. Ευδιάκριτες είναι οι μετα-αναγεννησιακές επιρροές στις σμαλτωμένες καταβέλες του 17ου -18ου αι. αλλά και η βυζαντινή αυτοκρατορική αίγλη στις χρυσές «καμπάνες» (μακριά σκουλαρίκια) που πλαισίωναν το πρόσωπο.

Στη νεοελληνική κοσμηματοποιία που χρησιμοποιεί πολύχρωμους λίθους –πολύτιμους, ημιπολύτιμους ή γυάλινους- απαντά με εντυπωσιακή συχνότητα και το σμάλτο σε μία από τις παλαιότερες κατηγορίες που εντοπίζονται στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, τη Θράκη, τη Θάσο, και την Κύπρο. Στη Σαφράμπολη του Πόντου, συνδυαζόμενο με κοράλλια, γνωρίζει μια ιδιαίτερη άνθηση, ενώ φημισμένοι για τη δεξιοτεχνία τους ήταν και οι Έλληνες σμαλτωτές της Κωνσταντινούπολης. Η τεχνική του σμάλτου που είχε αναπτυχθεί στη βυζαντινή εποχή χαρακτηρίζει μερικά από τα πολυτιμότερα έργα της μεταβυζαντινής μικροτεχνίας και ο γνωστότερος τρόπος επεξεργασίας του είναι το μαύρο σαβάτι, το οποίο παραπέμπει στην εμπίεστη αρχαία τεχνική του νιέλο.

 

Ασημένιες μπαρουτοθήκες διακοσμημένες με σχέδια από σαβάτι που παρουσιάζουν τζαμί και πολεμικά σύμβολα, Ιωάννινα, αρχή 19ου αι.

Ασημένιο σκαλιστό καλαμάρι διακοσμημένο με ανθικά μοτίβα και οστρακοειδές καπάκι, Ιωάννινα, αρχές 19ου αι.

Μυθολογικές και θρησκευτικές παραστάσεις

Στο θεματικό ιστό της αργυροχοϊκής τέχνης των χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας επικρατούν μυθολογικές και θρησκευτικές παραστάσεις, επιγραφές, ρόδακες, ζώα, ανθόκλαδα, καράβια, πουλιά, μορφές ανθρώπων και αγίων, δικέφαλοι αετοί, γοργόνες, καθώς και σύμβολα που υπαινίσσονται εθνικούς οραματισμούς. Τα θέματα εκτός από τη διακοσμητική χρήση τους, λειτουργούν ως αποτρεπτικά του κακού, ως ευδαιμονικά, γονιμικά και συμβολικά στοιχεία. Συχνά, ο διάκοσμος συμπληρώνεται με νομίσματα, αυθεντικά ή μη.

Το κόσμημα που στηρίζεται στην πανάρχαια ανάγκη για το στολισμό της ανθρώπινης μορφής αλλά και για τη διάκριση και την επιβολή, παράλληλα, είναι διέξοδος αποταμίευσης για την οικογένεια, χάρη στην ευκολία της μεταφοράς και της απόκρυψης , ενώ ταυτόχρονα αποτελεί οικονομική επένδυση εύκολα ρευστοποιήσιμη σε ώρα ανάγκης.

Το κόσμημα ως απαραίτητο συνοδευτικό στοιχείο της ενδυμασίας αντιπροσωπεύεται κυρίως από τα γυναικεία στολίδια, ενώ τα ανδρικά περιορίζονται στα κιουστέκια (επιστήθια κοσμήματα ) και γενικότερα στον οπλισμό που τόσο εντυπωσίασε τους περιηγητές των χρόνων της Τουρκοκρατίας: παλάσκες (μπαρουταποθήκες), μεδουλάρια, τάσια, πιστόλες, γιαταγάνια, μαχαίρια, αλυσίδες, δακτυλίδια, αλλά και ταμπακιέρες και καλαμάρια. Υπήρχαν κοσμήματα ακόμα και για το στολισμό των αλόγων, όπως θεαματικά επιμετώπια και χαϊμαλιά, που διακοσμούσαν τα άλογα των επώνυμων ηρώων του αγώνα.

Τη νεοελληνική αργυροχοΐα στο σύνολό της διαπερνά μια ενότητα ύφους: Κοινές ρίζες, απλώνονται όχι μόνο σε όλες τις περιοχές του ελλαδικού κορμού, αλλά και στον ευρύτερο χώρο που έδρασε ο ελληνισμός από την Κύπρο, την Κωνσταντινούπολη, μέχρι τα βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας και τη Σαφράμπολη του Πόντου. Αυτή η ενότητα αποκαλύπτεται κυρίως από τη μορφή, τα θέματα, τα σχήματα, τα υλικά, και τις τεχνικές των αργυροχρυσοχοϊκών έργων.

Ακόμη, το σύστημα του νεοελληνικού γυναικείου στολισμού διαπιστώνεται πως αρχικά πρέπει να ήταν κοινό σε όλες τις περιοχές και με τις ίδιες γενικές καταβολές. Έτσι, υπάρχουν κοσμήματα για το κεφάλι, το στήθος, τη ράχη, τα χέρια, τη μέση και την ποδιά.

 

Ασημένια επίχρυση πόρπη διακοσμημένη με κοράλλια, Ήπειρος, 19ος αι.

Frau eines Archonten (Γυναίκα Άρχοντα), έγχρωμη λιθογραφία από το βιβλίο του O.M. Baron von Stackelberg, Trachten und Gebrδuche der Neugriechen, Bερολίνο 1831. Αρχόντισσα στολισμένη με φέσι από μαργαριτάρια, πολύτιμες πέτρες και χρυσά φλουριά, ενώ στο λαιμό φέρει ένα «δίχτυ» με μαργαριτάρια και φλουριά. Δίπλα της μια κοσμηματοθήκη από βελούδο κεντημένη με πολύχρωμα μετάξια και χρυσή κλωστή (Μουσείο Μπενάκη)

Βαρύτιμο χρυσό εγκόλπιο σε σχήμα καραβέλας, από την Πάτμο. Διακοσμείται με πολύχρωμα σμάλτα και μαργαριτάρια και ανήκει στα γνωστότερα και πιο συζητημένα κοσμήματα του ελληνικού χώρου. 17ος αι.

 

Επιδράσεις από τις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές

Τον 18ο αι. διαδέχεται ο 19ος αι. με τις συντακτικές εξελίξεις στον ελληνικό χώρο: η ελληνική επανάσταση (1821-1829), η πρώτη ελληνική κυβέρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια (1828-1831), η εγκαθίδρυση του νέου ελληνικού κράτους και η ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας το 1834.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα (1833-1862) και της Αμαλίας, επέρχονται αλλαγές τόσο στην διοίκηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους όσο και στην πολιτιστική ζωή, καθώς και στην τέχνη με την τάση εξευρωπαϊσμού του ύφους της. Καθιερώνεται η γυναικεία ενδυμασία, η γνωστή ως «Αμαλία», με κοσμήματα ευρωπαϊκής τέχνης, παρόλο που διατηρήθηκαν και τα παραδοσιακά «φλωρία, ντούμπλες και κωνσταντινάτα».

Κατά τη βασιλεία του Γεωργίου Α΄ (1863-1913) και της Όλγας είναι ορατή μια νέα παρουσία της δυτικής μόδας –σύμφωνα και με διαφημίσεις χρυσοχοείων της εποχής- παράλληλα με το αποτέλεσμα της βιομηχανικής ανάπτυξης. Αντανακλάσεις αυτών των επιρροών διαπιστώνουμε πάνω σε παραδοσιακά κοσμήματα όπου εμφανίζονται θέματα όπως η σφίγγα, κρανοφόρος γυναικεία κεφαλή, αρχαιοπρεπείς μορφές, ανθέμια κ.α. Η διάδοση και η κυκλοφορία κοσμημάτων με εμφανή τα στοιχεία της αρχαιοπρέπειας στην αισθητική τους ακολουθεί τη γενικότερη στροφή που χαρακτηρίζει την Ευρώπη το ρεύμα του νεοκλασικισμού, αλλά και τη στροφή των ελληνικών αναζητήσεων προς το ένδοξο παρελθόν.

Η επίδραση του ευρωπαϊκού στοιχείου και οι καλλιτεχνικές τάσεις που χαρακτηρίζουν αυτή την εποχή, οι μεταβολές στην οικονομική και κοινωνική δομή της ελληνικής κοινωνίας, η βιομηχανοποίηση και η πρόοδος της τεχνικής, όλοι αυτοί οι παράγοντες συντελούν στην παράλληλη αλλαγή της καλλιτεχνικής παράδοσης και επιδρούν στη δημιουργική εξέλιξη του κοσμήματος στην καμπή του αιώνα.

Τεύχος 1 (για Ρωσία)